Οικολογικά αν-επίκαιρα:Το λάλον ύδωρ της πέμπτης εποχής

Χρόνος ανάγνωσης: 18 λεπτά

Η πέμπτη εποχή συγκαταλέγεται στις «αφηγήσεις» που επαναδιαπραγματεύονται την συνύφανση φύσης και πολιτισμού. Είναι μια θεώρηση της συμπόρευσής τους με μοχλό την χρονικότητα της φυσικής συνείδησης του ανθρώπου. Θεώρηση ψυχωμένη από μια πρώτη αίσθηση του Φυσικού και του Αμφιλεγόμενου. Φιλοδοξούμε δηλαδή να δείξουμε προς μιαν υπερκείμενη μορφή εποχής, στη οποία χρόνος και φύση αλληλοπεριχωρούνται με μοναδικό  πολιτισμικό τρόπο.

Προφανώς υπάρχουν, κάποιοι σκόπελοι, στους οποίους προσκρούει η «ονομάτων επίσκεψης» κατά την αναζήτηση της πέμπτης εποχής και καλούμαστε να τους προσπεράσουμε. Δηλαδή: τι σημαίνει Φυσικό και τι Αμφιλεγόμενο; Μήπως εύκολα καταφεύγουμε σε συμβολισμούς και χάνουμε την πρωταρχική των πραγμάτων σημασία; Ποια είναι αυτή; Φυσικό ονομάζουμε εδώ εκείνο που συστοιχείται στο λόγο της φύσης και Αμφιλεγόμενο το ουδέποτε εξαντλούμενο από πλευράς νοήματος. Απολύτως, όμως, διαφοροποιούμε το πρώτο από το φυσιολογικό και το δεύτερο από το αμφισβητούμενο. Τοποθετούμε και τα δύο πέραν της μαθηματικής, υπολογιστικής πρακτικής, η οποία ανεπαισθήτως ταλανίζει συχνά ακόμα και καλόπιστους ανορθολογιστές. Όσους ευθυγραμμίζονται με την ακολασία της υπαρξιακής «αριθμητικής» και τους ωραιοπαθείς ινστρούκτορές της. Και πάντως, το Φυσικό έχει πελώριες νοηματικές προεκτάσεις, τις οποίες επουδενί δεν θα τις χαρακτηρίζαμε «φυσιολογικές». Για παράδειγμα, όταν η Αεροναυπηγική εμπνέεται από το πέταγμα του αετού, ή από ένα θαλάσσιο κήτος, ή όταν ο πύργος -επιχειρησιακό κέντρο του Άμπου-Ντάμι  ακολουθεί την «αρχιτεκτονική» των αμμόλοφων της ερήμου,  ακολουθείται στην ουσία ο εσωτερικός ο λόγος της φύσης, δεν πρόκειται για  κάτι φυσιολογικό.

Η έννοια εποχή είναι δηλωτική μιας χρονικής διάρκειας με συγκεκριμένα φυσικά χαρακτηριστικά, όπως κρύο, ζέστη, πράσινο, ανθοφορία, καρποφορία. Υπάρχουν στον διηγηματικό λόγο φράσεις, όπως «ήταν άλλες εποχές» και «μια φορά κι έναν καιρό», στις οποίες οι δύο έννοιες εποχή και καιρός είναι συνώνυμες. Δηλώνουν έναν ορίζοντα, στον οποίο  τα ανωτέρω χαρακτηριστικά διασώζουν ένα το Φυσικό  «σώμα», το οποίο είναι ένα και το αυτό με το  Χρονικό. Μια παπαρούνα,  έχει ….τον καιρό της σε συγκεκριμένη εποχή. Η ιστοριογραφία, αλλά και η λόγια και η λαϊκή  διήγηση, μιλούν για «εποχές», προκειμένου να αποδώσουν μια χαρακτηριστική  χρονική περίοδο. Στη φράση «υπήρχαν εποχές», η έννοια εποχή δεν χρησιμοποιείται συμβολικά. Το περιεχόμενό της έχει αυτονομηθεί πλήρως από την ενιαύσια χρονοδιαίρεση, με επακόλουθο να δηλώνει έναν ιδιαίτατο  πολιτιστικό ορίζοντα.

Έναντι αυτής της αντικειμενικής πραγματικότητας συγκροτείται και εν συνεχεία διαλέγεται μαζί της η χρονισμένη, πλέον, φυσική συνείδηση του ανθρώπου, του πιο επιδραστικού παράγοντα στην βιόσφαιρα. Κάθε πολιτισμική πράξη του είναι προϊόν αυτής της συνείδησης και εν προεκτάσει της αυτοσυνειδησίας του. Με τα έσοδα από την καλλιέργεια σπούδασα τα παιδιά μου, με το κοπάδι μου εξασφάλισα τα προς το ζην, πέτυχα μια μορφή αυτάρκειας ζώντας στην ύπαιθρο. Κάτω από αυτό το δένδρο  έκανα όνειρα, όταν ο ίσκιος του με δρόσιζε κατά τον Καλοκαιρινό κάματο. Οξυγόνο στο νου και στην ψυχή μου χορηγεί το φυσικό περιβάλλον, με εμπνέει, ζω εκεί μια ελευθερία ασύλληπτη για τα αστικά κέντρα.

Αλλά χρήσιμο είναι κατά την αναζήτηση της χαμένης πέμπτης εποχής. να κρατάει κανείς ανοιχτούς διαύλους προς την τέχνη μήπως από εκεί αποκαλυφθεί κάποια αναπάντεχα σημαντική πτυχή της Οι  Daniel Ott και Μάνος Τσαγγάρης, ένα καλλιτεχνικό ζευγάρι,  οι λεγόμενοι „Ermöglicher» (δημιουργοί,αγ.falicitators), έχουν αναλάβει την Münchner Biennale στο New Musik Theater. Ακούγεται εκεί πρώτη φορά ο προκλητικός- μήπως να λέγαμε ανομολόγητος και αποτρόπαιος;- όρος «μετανθρώπινος υδροφεμινισμός» («Ρosthumaner Hydrofeminismus»). Για παραδοξολογία πρόκειται, όμως με αινιγματικό βάθος, το οποίο ανασκαλεύει με παλλόμενη φωνή η Lucia Ronchetti ερμηνεύοντας το έργο «Προς αναζήτηση της Ζηνοβίας» (Lotte Thaler, Wie, bitte, klingt posthumaner Hydrofeminismus? FAZ 08.06.2024).

Ευδιάκριτη σ΄αυτές τις πρεμιέρες η κατάθλιψη,αλλά και ο θάνατος. Όμως τίποτα δεν παρακωλύει ερμηνείες ρηξικέλευθες, όσο και υπερβολικές, βγαλμένες από  το θηκάριο της σημερινής ανάγκης: μπορούν οι γυναίκες σε εποχή κλιματικής κρίσης να αποτελέσουν ένα σωτήριο, ανθρώπινο φεμινιστικό κίνημα; Προς Θεού κανένα  μετα-ανθρώπινο! Δεν νοείται κάτι τέτοιο, που το μόνο που πετυχαίνει είναι να καταγράφει τις διαστροφικές μας σκέψεις αναφορικά με την ανθρώπινη φύση μας. Ό,τι  έγινε, έγινε με τον Homo Sapiens. Η Lady Sapiens παραμένει από την λίθινη εποχή η ίδια! Μπορεί να αποτελέσει φράγμα και ανάχωμα στην  πλημμυρίδα των πληγών της φύσης, αλλά και των υπαρξιακών μας «τσουνάμι»; Η γυναικεία, βλέπεις, στοργή πάντα ξεχειλίζει!

Φιλόδοξο Αμφιλεγόμενο με τα όλα του, αν δεν πλειοδοτούσε η λαγνεία της πρόθεσης – μετά! Η γυναίκα μιας άλλης εποχής, της πέμπτης; Αστεία πράγματα, ένα θεατρικό παιχνιδάκι! Συμβολικές χειρονομίες διαιτητών μπάσκετ προς την γραμματεία, δεν αντικαθιστούν με τίποτα το παιχνίδι. Ή  μήπως να προσγειωθούμε, να αναζητήσουμε κάτι ελαφρύ, συμπεριληπτικό του έτους, όπως «….σ΄ένα πρόσωπο κοριτσιού οι τέσσερις εποχές του έτους» (Ελύτης 2009, Ανοιχτά χαρτιά,  163).  Και πάλι όμως fortissimo: σ΄ ένα γυναικείο πρόσωπο, σ΄ αυτό της άρτι θανούσης Francoise Hardy,  συναντάς το Φυσικό της γυναικείας μελαγχολίας  στο απόγειό του, σε έναν Πλατωνικό ιδεόκοσμο, από τον οποίο σου γνέθει, χαιρετώντας σε με τον τίτλο του λαμπρού μυθιστορήματος της 18χρονης Sagan Francoise(1954), δηλαδή με ένα Bonjour tristesse. Άρωμα από Paul Éluard:  «…γιατί τα χείλια τα πιο φτωχά σε αναγγέλλουν/Με ένα χαμόγελο/Καλημέρα θλίψη………»(«Σχεδόν παραμορφωμένη», μετ. Κ.Ριτσώνης).

Η Εκκλησιαστική Παράδοση «θέσμισε» την όγδοη ημέρα. Επίσης, ποιητές και φιλόσοφοι, ιεροί υμνογράφοι και καλλιτέχνες μιλούσαν πάντα συμβολικά και αλληγορικά, όταν αναφέρονταν στις τέσσερις εποχές. Έβλεπαν την νεότητα ως Άνοιξη και το γήρας ως Χειμώνα. Το Καλοκαίρι ήταν πάντα δια-κοπή αναγκαία για την σωματική και ψυχική υγεία, ενώ στο Φθινόπωρο τα ηνία κρατούσε ο Σεπτέμβρης που  «πλούτιζε» τη ζωή με μελαγχολία. Οι Λατίνοι διέκριναν annus horribilis (τρομερή χρονιά) –  και annus mirabilis (υπέροχη χρονιά) ανάλογα με την θετική ή την αρνητική εξέλιξη των πραγμάτων. Τρομερή μπορεί να είναι μια χρονιά είτε από ένα φυσικό γεγονός, όπως είναι ένας καταστροφικός  σεισμός, ή από μια επιδημία, μια κοινωνική αναστάτωση, πολλώ δε μάλλον από έναν πόλεμο. Υπέροχη μπορεί να είναι είτε από ευχάριστα προσωπικά και κοινωνικά γεγονότα, όπως είναι καλή υγεία, ποιότητα ζωής, επαγγελματική εξέλιξη, επιστημονική πρόοδος, κοινωνική ειρήνη, οικονομική ανάπτυξη.

Μπορούμε να οδηγηθούμε σε μια μορφή βίου, που υπερβαίνει τις διαστάσεις, όσο και τις δεσμεύσεις του κύκλου των εποχών και τους ενιαύσιους  Λατινικούς ορισμούς και να φιλιωθούμε  κατά τέτοιο τρόπο με τη φύση που η  φυσική συνείδηση διεκπεραιώνει το Φυσικό χρησιμοποιώντας ως άρμα το Αμφιλεγόμενο. Απαιτείται μια διασαφήνιση εδώ. Δεν υπονοούμε κάποια συνείδηση της φύσης. Η φύση δεν έχει συνείδηση, πολύ δε περισσότερο δεν έχει αυτοσυνειδησία. Έχει όμως, αποδεδειγμένα, δικό της εσωτερικό «λόγο», ήτοι μια μυσταγωγία απέραντη, η οποία υπερβαίνει την, ούτως ή άλλως υπαρκτή, φυσική νομοτέλεια. Λέμε συχνά «μα φυσικά» χρησιμοποιούμε ασυνειδήτως έναν τρόπο  δάνειο από τον λόγο της φύσης, έναν τρόπο που δεν έχει το νόημα του «φυσιολογικού», μιας έννοιας με ταλαιπωρημένο πολιτισμικά περιεχόμενο.

Προείπαμε ότι άρμα της φυσικής συνείδησης είναι  το Αμφιλεγόμενο. Είναι ο τρόπος να βλέπω τα πάντα όχι αμφίσημα, πλουραλιστικά, σφαιρικά ή διαιρετικά, μέχρι και επικριτικά, αλλά ως ευκαιρίες αποκάλυψης ενός ανεξάντλητου νοηματικού πλούτου που υπάρχει στη φύση. Αμφιλεγόμενο, να το ξαναπούμε, δεν σημαίνει εδώ αμφισβητούμενο, αλλά κατάδυση στη φυσική των πραγμάτων «χώρα». Είμαι έτοιμος να συνειδητοποιήσω ότι ένα δηλητηριώδες φίδι δεν είναι ένα ον τυχαίο, όσο και απειλητικό για τον άνθρωπο και τον πλανήτη,  αλλά μια αναντικατάστατη συνθήκη ζωής; Είμαι έτοιμος, επίσης, να συνειδητοποιήσω ότι και αυτή ακόμα η μοχθηρή μισανθρωπία δεν είναι άσχετη με την ανθρώπινη δομή;

Όταν, λοιπόν, λέμε ότι ζούμε με φυσική συνείδηση, δεν εννοούμε μόνον ότι αντιλαμβανόμαστε την διαφορετικότητα των έμβιων όντων σύμφωνα με ηθικέ αξίες, π.χ. με σεβασμό στην ιδιαιτερότητά τους. Δηλώνουμε την βεβαιότητά μας ότι τίποτα δεν κρατάει το Φυσικό ατάραχα παγιωμένο. Τίποτα δεν κρατάει τη ζωή στατική, τίποτα εσώκλειστη ακόμα και στο πιο όμορφο φυσικό περιβάλλον. Αμφιλεγόμενο Φυσικό σημαίνει αστείρευτα και απείρως αποκαλυπτόμενο νόημα, πυροδοτημένο από τον λόγο της φύσης, ακόμα και από ένα βότσαλο. Όχι ο καλοήθης νατουραλισμός της ρέμβης, αλλά η φυσική συνείδηση, τουτέστι η κατάδυση στη φυσική των πραγμάτων σύσταση απολήγει σε οντολογική παραμυθία: είμαστε δια πάντα και κατά πάντα φύση. Ας αναγνωρίσουμε τουλάχιστον τούτο το οριστικό, μη εποχικό, χαρακτηριστικό μας, χωρίς να αναζητούμε το μετανθρώπινο υδροφεμινιστικό έναντι της λειψυδρίας που μας απειλεί.  Μόνο κάτι από το ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο ας αναλογιστούμε: η Σαμαρείτιδα στο φρέαρ αντλούσε ύδωρ, ένα αδιαφιλονίκητα πανάκριβο φυσικό αγαθό, Εκείνος της μιλούσε καλόπιστα, έτοιμος για πλουσιοπάροχη δωρεά, όχι καταργώντας το, αλλά μετατοπίζοντάς το από την συμβατική και εφήμερη χρήση του στην  αμφιλεγόμενη σημαντικότητά του.

Για να φθάσουμε όμως  σ΄αυτό το στάδιο πρέπει να θυσιάσουμε αυτονόητα και συνήθειες που μας οδηγούν από το ένα ιδιότυπο «κλουβί» στο άλλο. Να ζούμε «φυσικά», όχι παρανοϊκά, μασώντας την ολέθρια καραμέλα της «απελευθέρωσης» από κατεστημένο και σύστημα, με την ψευδαίσθηση δηλαδή μιας, δήθεν, υπαρξιακής ελευθερίας, η οποία απολήγει σε ανώφελη και φθοροποιό περιπέτεια και μας περνάει  χειροπέδες. Με την φυσική συνείδηση ελέγχουμε την πολύπαθη αντιμαχία με την δυστοπική μας εσωτερικότητα. Σπεύδουμε όντας ακατατόπιστοι συνήθως να την καλύψουμε άλλοτε με ουσίες και άλλοτε με δήθεν επαναστατικές επιλογές συμπεριφοράς, ένδυσης και σκέψης. Σκαρφιζόμαστε παρωχημένα ιδεολογικά και πολιτικά οράματα και παραδινόμαστε ακουσίως σε υποκατάστατα του Φυσικού, σε εγωιστικές ατομικές ή ομαδικές επιλογές, σε νέες δήθεν μορφές χειραφέτησης και εμπειρίας, οι οποίες, από την στιγμή που δεν κατακυρώνουν το Φυσικό, δεν είναι τίποτα άλλο από πάρεργο, νέες χειραγωγήσεις και νέες παραλλαγές του ανέφικτου.

 Αποκτούμε φυσική συνείδηση μόνο με την υπέρβαση του αυτονόητου των στερεοτύπων. Τότε βλέπουμε με άλλα μάτια τον κόσμο, τη ζωή, τα έμβια όντα και την άβια πραγματικότητα, τη φύση, το σύμπαν και, εν τέλει, την αλήθεια. Με την κατάδυση στο λόγο της φύσης αφαιρούμε τη λεοντή της διχαστικής λογικής και την παραφθορά της σε κομψευόμενο πλουραλισμό της φανφάρας, «Φυσικά» ζω δεν σημαίνει απλώς και μόνο ζω μέσα στη φύση, τρέφομαι με τα προϊόντα της και απολαμβάνω την ομορφιά της. Σημαίνει αντλώ από τον μυσταγωγικό της λόγο την  όμορφη σχέση με τους πάντες και τα πάντα. Είναι ό ωραίος τρόπος να εμφανίζομαι και να είμαι  «φυσικός». Ο «μη φυσικός» είναι ένας νέος εγωισμός.

 Η φύση είναι ένα «βενζινάδικό». Γεμίζω απ΄αυτή το ρεζερβουάρ του σώματος και  της ψυχής μου και πετυχαίνω την μετάσταση από τον αφελή τυπολογία του νατουραλισμού στα υπαρξιακά μου αποθέματα. Ζω το καταχείμωνο την φλόγα και την ομορφιά μιας Άνοιξης απλωμένης επάνω στο χιόνι και το κατακαλόκαιρο τη δροσιά ενός βουνίσιου ελάτου στον κατάξερο τόπο. Αυτές οι παραλλαγές είναι δωρήματα του λόγου της φυσικής συνείδησής μου, κατασταλάζουν στην κοινωνική μου συμπεριφορά και στην όμορφη συμβίωσή μου με τον Άλλον. Εκπέμπουν προσήνεια, χαρίζουν χαμόγελο και εγκαρδιότητα στον περίγυρο. ‘Όλα τούτα τα Αμφιλεγόμενα της πέμπτης εποχής συντέμνουν το μακρύ χρονικό διάστημα της χειμωνιάτικης νύχτας, τον επισπεύδουν με την αισιόδοξη αναφορά στα προ-κείμενα και στα επι-κείμενα. Επιμηκύνουν, από την άλλη, το σύντομο διάστημα της Καλοκαιρινής νύχτας, τον «παγώνουν» και τον πληρούν.

Ακολουθώ αυτή την πέμπτη εποχή σημαίνει ζω φυσικά. Απαιτείται  όμως μεγάλη άσκηση, ώστε τα μείζονα της ζωής, την πλειστάκις αναφερόμενη σε κείμενά μου τριλογία  Θεός-παιδιά-έρωτας, να την κρατήσουμε στην φυσική της κοιτίδα, εκτός της αλυγισίας και της πόλωσης φυσιολογικού-αφύσικου. Δεν ανακύπτει αυτή η τριλογία από κάποια αργοπορημένη διαίσθηση ή κάποια ασύνειδη ορμή, αλλά από την απτή «φυσική» πραγματικότητα. Αξίζει να την ανεβάσουμε στο άρμα του Αμφιλεγόμενου που  διανύει μακρά πορεία ιερότητας. Αρχίζει η όδευσή του από τον Πρώτο Αμφιλεγόμενο, τον Ιησού («τίνα με λέγουσιν οι άνθρωποι είναι;»), ο οποίος υποκαθιστά και το τελευταίο ίχνος των εποχών της φύσης με την ιερότητα των εσχάτων και οδεύει προς τα παιδιά,  στην ιερότητα της παιδικότητας:  το Φυσικό   πλέκει  με τη γέννηση του παιδιού το υφαντό  του Ζωικού και συνάμα το αποκαθιστά στις οντολογικές του διαστάσεις αφαιρώντας του  κάθε ίχνος του Ζωώδους. Αφικνείται το άρμα του Αμφιλεγόμενου στο αισθητικό-αισθησιακό στοιχείο. Για παράδειγμα στον Σολωμό, στην φωταυγή ιερότητα της ομορφιάς «που την κοιλάδα αγιάζει» και στην γλυκιά ερωτική παραφορά του ποιητή, την δοσμένη με την «Φεγγαρόφωτη» που μεταποιεί την «χτίση» σε ναό:

«..Κι ἀνεῖ τς ἀγκάλες μ’ ἔρωτα καί μέ ταπεινοσύνη,
Κι ἔδειξε πάσαν ὀμορφιά καί πάσαν καλοσύνη.
Τότε ἀπό φῶς μεσημερνό ἡ νύχτα πλημμυρίζει,
Κι ἡ χτίσις ἔγινε ναός πού ὁλοῦθε λαμπυρίζει.

Γιατί ἄκουγα τά μάτια της μέσα στά σωθικά μου,
Πού ἐτρέμαν καί δέ μ’ ἄφηναν νά βγάλω τή μιλιά μου…»

(«Κρητικός»)

*Ο Ιωάννης Ε. Θεοδωρόπουλος είναι τέως καθηγητής Φιλοσοφίας των Επιστημών της Εκπαίδευσης. Γεννήθηκε στις 15.11.1949 στη Σεργούλα Φωκίδος. Είναι Πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής (Τμήμα Ιστορικό-Αρχαιολογικό) του Καποδιστριακού Παν/μίου Αθηνών, κάτοχος μεταπτυχιακού-παιδαγωγικού τίτλου ελλήνων εκπαιδευτικών της P.H.Esslingen, παρακολούθησε για 4 εξάμηνα μαθήματα Ιστορίας στο Παν/μιο της Stuttgart και  είναι διδάκτωρ της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών και Επιστημών Συμπεριφοράς (Σχολική Παιδαγωγική) του Πανεπιστημίου της πόλης Tübingen. Ειδικεύτηκε στη Φιλοσοφική Παιδαγωγική. Υπήρξε αναπληρωτής συντονιστής Σχολικών Συμβούλων Δυτικής Ευρώπης, Σύμβουλος Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στο Ελληνικό Γενικό Προξενείο  της πόλης Stuttgart, ελεύθερος επιστημονικός συνεργάτης της P.H. Esslingen, εντεταλμένος διδάσκων στην P.H.Ludwigsburg, επίκουρος και αναπληρωτής καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, Αντιπρόεδρος του Τμήματος Φ.Κ.Σ και υπεύθυνος του Τομέα της Παιδαγωγικής του ιδίου Τμήματος, καθώς επίσης καθηγητής και Δ/ντης της ΑΣΠΑΙΤΕ/Παράρτημα Πατρών. Έχει συγγράψει πολλά επιστημονικά βιβλία και άρθρα στην ελληνική και γερμανική γλώσσα, έχει μεταφράσει στην ελληνική τέσσερα γερμανικά βιβλία και είναι ιδρυτής και υπεύθυνος του φιλοσοφικού-παιδαγωγικού περιοδικού «Παιδαγωγικός Λόγος».

Διαμένει μόνιμα στην Παραλία Σεργούλας, mail:sergoula2 @yahoo.gr, τηλ. 6977317847 και 2634091185