Ο Μητροπολιτικός ναός της Άμφισσας. Η ιστορία του και η αποκατάσταση

Χρόνος ανάγνωσης: 15 λεπτά

Γράφει η Πέγκυ Αραβαντινού, Περιφερειακή Σύμβουλος

Αρχιτέκτων Μηχανικός, Οικονομολόγος, MSc, MBA, PhD

Ο Μητροπολιτικός ναός της Άμφισσας, είναι αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και αποτελεί το σημαντικότερο μνημείο της νεότερης ιστορίας της πόλης. Ο Ι.Ναός θεμελιώθηκε στις 21 Απριλίου 1859 και εγκαινιάστηκε στις 24 Μαρτίου 1869 από τον Μητροπολίτη Φωκίδας Δαβίδ. Ο ναός κατασκευάστηκε πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, από την οποία σώζεται και έχει ανασκαφεί και αναδειχθεί το βαπτιστήριο στα βόρεια του ναού.

Ο ναός είναι προστατευόμενο μνημείο σύμφωνα με την ΥΑ ΥΠ-ΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ26/ΚΗΡ/36302/1097/8-8-2000 (ΦΕΚ 1080Β/2000). Ο ναό διαστάσεων 18,81Χ28,17μ και ύψος μέχρι την κορυφή του τρούλου 20,54μ., τυπολογικά ανήκει στο τύπο των τρίκλιτων βασιλικών με εγκάρσιο κλίτος και τρούλο, παραλλαγή του τύπου της τρουλλαίας βασιλικής που εμφανίστηκε στις ελεύθερες περιοχές του Ελληνικού κράτους κατά τα μέσα του 19ου αιώνα με πρώτο και σημαντικότερο εκπρόσωπο τον καθεδρικό ναό Αθηνών.

Παθογένεια του Ι.Ναού

Κατασκευάστηκε σε μία οικοδομική φάση και διατήρησε γενικά την ίδια μορφή. Φαίνεται ότι ο ναός έπαθε λίγο μετά την ολοκλήρωση του σοβαρές ζημιές από τον σεισμό του 1870 που χτύπησε την πόλη. Από τότε ο ναός επλήγη επανειλημμένα από σεισμούς το 1889, 1965, 1970, 1981, 1992. Οι ζημιές του 1870 αποκαταστάθηκαν οριστικά μόνο το 1924 μετά από σχετική εκστρατεία του τότε Εκκλησιαστικού Συμβουλίου. Τελικά το έργο εκτελέστηκε με δημοπρασία το 1925.Η περίοδος αυτή φαίνεται ότι ήταν περίοδος σχετικής ακμής για την ενορία γιατί έγιναν και άλλες εργασίες, κυριότερη από τις οποίες ήταν η τοιχογράφηση του ναού από τον Σπύρο Παπαλουκά την περίοδο 1928-1932.

Οι συνεχόμενες φθορές από τους σεισμούς, στο πέρασμα των χρόνων, δημιούργησαν σοβαρά προβλήματα σωρευτικά στην αντοχή του κτιρίου. Επιπλέον η ατυχής επιλογή αντικατάστασης του ξύλινου με τσιμεντένιο κλιμακοστάσιο, εξαρτημένο από την τοιχοποιεία, λειτούργησε ως μαχαίρι στην φάση του σεισμού. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν πολλές ρηγματώσεις στην τοιχοποιία και στην στέγη και εισδοχή υδάτων μέσα στον ναό. Τα ικριώματα δε που για σχεδόν 20 χρόνια είχαν μπει στον ναό και ακουμπούσαν στην τοιχοποιία, σε συνάρτηση με του μουσαμάδες, μεγέθυναν το πρόβλημα της έντονης υγρασίας. Επιπλέον η τεχνική της Ξηρογραφίας που χρησιμοποίησε ο αγιογράφος, εξαιτίας της πειραματικής εφαρμογής του υπέστησαν σύντομα αλλοιώσεις.

Όλα αυτά δημιούργησαν τεράστια παθογένεια στο Ναό, αποκόλληση των αγιογραφιών και εκτεταμένη καταστροφή τους. Από τις διερευνήσεις που πραγματοποιήθηκαν με γεωράνταρκαιυπέρυθρη θερμογραφίαπροέκυψε ότι το 57% της επιφάνειας έχει αποκολληθεί, σε σύνολο 70%ολικής ζωγραφικής επιφάνειας.Ενώ 200 m2 ζωγραφικής επιφάνειας έχει εντελώς χαθεί.Κατά την φάση της καθαίρεσής των εξωτερικών σοβάδων από την Διεύθυνση Αναστήλωσης του Υπουργείου Πολιτισμού, η παθογένεια στο κτίριο ήταν πολλαπλάσια από αυτή που περιμέναμε.  Μα πραγματικά πόσο κοντά είχαμε βρεθεί στο να χαθεί όλη αυτή η κληρονομιά, το κτίριο ήταν διαλυμένο και οι τοιχογραφίες κατά κύριο λόγο αποκολλημένες…

Η εικονογράφηση των τοιχογραφιών

από τον Σπύρο Παπαλουκά.

Ο Σπύρος Παπαλουκάς, κερδίζει το 1927 των πανελλήνιο διαγωνισμό, από μια πολύ απαιτητική και διακεκριμένη επιτροπή, που απαρτίζονταν από τους Κ. Παρθένη, Α.Ορλάντο, Δ.Πικιώνη και Α.Ζάχο. Ομόφωνα προέκριναν τα σχέδια του Σπύρου Παπαλουκά με μεγάλο ενθουσιασμό, σχολιάζοντας μάλιστα ότι ΄΄το έργο εκτελούμενον θα αποτελέσει σταθμόν εις την τέχνην του τόπου μας΄΄. 

Το έργο της αγιογράφησης της Ευαγγελίστριας εκτελέστηκε από το 1927 έως το 1932. Πρόκειται για ένα σπάνιο και εκτεταμένο εικονογραφικό σύνολο, που μαρτυρεί βαθιά εικαστική αντίληψη των κινημάτων της εποχής εκείνης. Ο Παπαλουκάς ζωγράφισε εκτός από τον Παντοκράτορα συνολικά άλλες δέκα τρεις μεγάλες παραστάσεις και πολλές μικρότερες. Επίσης πάνω από την δυτική είσοδο ζωγράφισε την Κοίμηση της Θεοτόκου και την Ελισάβετ με την Παναγία πάνω από την βόρεια είσοδο.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του Ναού σε όλους τους τοίχους είναι 1.500 τετραγωνικά μέτρα.Η κύρια θεματολογία του Ναού είναι ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Ο Ευαγγελικός κύκλοςσυνεχίζεται με θεματολογία όπως η Σταύρωση και τα Πάθη του Χριστού, η Κοίμησης της Θεοτόκου, ο Χριστός Παντοκράτωρ, οι Ευαγγελιστές, η Μεταμόρφωση κ.λ.π. Τα υπόλοιπα μέρητου Ναού καλύπτονται από ποικιλία διακοσμητικών μοτίβων με ποικιλία χρωμάτων και συνθέσεωνμε έντονες επιρροές από την λαϊκή παράδοση.

Οι τοιχογραφίες πραγματοποιήθηκαν με την τεχνική της ”ξηρογραφίας” (a secco), αντί με την τεχνική της “νωπογραφίας” (affresco) που συνήθως συναντάτε στα έργα. Είναι το μοναδικό παράδειγμα στην Ελλάδα, από τα ελάχιστα στην Ευρώπηκαι από τα λίγα στον κόσμο, τοιχογραφίας τόσων μεγάλων διαστάσεων (1.500 m2) που είναιζωγραφισμένη με την τεχνική της ”ξηρογραφίας” (a secco).Από τις αναλύσεις προκύπτει επίσης ότι ο Παπαλουκάς χρησιμοποίησε ένα σχετικά μικρόαριθμό χρωμάτων, τα οποία όμως, ανακατεμένα μεταξύ τους, επιτρέπουν να δημιουργηθούν πολλές αποχρώσεις πρασίνου, κόκκινου, κίτρινου και μπλε. Είναι αξιοσημείωτο η χρησιμοποίηση τουΟξειδίου του Ψευδαργύρου (ZnO), σαν κύριο άσπρο χρώμα και σαν υπόστρωμα των αποχρώσεων.

Ο επηρεασμός του Παπαλουκά από τα κινήματα της εποχής είναι έκδηλος. Είναι Μαγεία να στέκεσαι σε αυτόν το μοναδικό μνημείο και να εκστασιάζεσαι από την ένταση της ζωγραφικής, της σημειολογίας! Περνάνε μπροστά στα μάτια σου όλα τα κινήματα της εποχής του ζωγράφου, ο ιμπρεσιονισμός, ο εξπρεσιονισμός, ο κυβισμός, ο φοβισμός, τα φυτόμορφα μοτίβα της Αρ Νουβό, οι μεταϊμπρεσιονιστές Ναμπί!

Ο Παπαλουκάς σεβόμενος την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, τοποθετεί τις αφηγηματικές απεικονίσεις στα ψηλότερα σημεία του ναού, στον τρούλο, στις καμάρες του σταυρού, στα τόξα της Πρόθεσης και του Διακονικού και στην καμάρα του υπερώου.

Σε όλες τις υπόλοιπες επιφάνειες των τοίχων,των πεσσών, των ορόφων των πλάγιων κλιτών και του υπερώου, τα δύο τρίτα σχεδόν της ζωγραφικής επιφάνειας καλύπτονται από φυτικά, γεωμετρικά και αφαιρετικά σε μεγάλη ποικιλία μοτίβα.

Τα έντονα χρώματα δημιουργούν ένα ονειρικό τοπίο, το οποίο είχε εντελώς χαθεί, με τις μεγάλες αλλοιώσεις που είχε. Η χαρμόσυνη, παραδεισένια αίσθηση, ξαναγεννήθηκε μετά την αποκατάστασή του από την διεύθυνση συντήρησης.

Το έργο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ! Η συντηρητική κοινωνία της Άμφισσας δεν μπόρεσε, την περίοδο που κατασκευαζόταν το έργο, να αντιληφθεί το εικαστικό μέγεθός του. Το Ιερό Βήμα δεν αγιογραφήθηκε ποτέ (γνωρίζουμε βέβαια από τις μακέτες και τα ανθίβολα τι είχε σχεδιάσει για εκεί), όπως και κάποια σημεία στον γυναικωνίτη. Ο Παπαλουκάς φεύγει απογοητευμένος αφήνοντας τις σκαλωσιές ως ένδειξη διαμαρτυρίας. Θα τις σηκώσει το 1934 μετά από δικαστική απόφαση που θα τον δικαιώσει. Ακόμα και τώρα θεολόγοι είναι εξαιρετικά δύσπιστοι για το ρηξικέλευθο εικαστικό ύφος του Παπαλουκά.

Μετά την μεταπολίτευση ξεκινούν οι πρώτες φωνές, για την ανάδειξη του αγιογραφικού έργου του Σπύρου Παπαλουκά. Με σταθμό το κείμενο της Μαρίνας Λαπράκη-Πλάκα στην καθημερινή του 1976, με τίτλο: ΄΄Οι τοιχογραφίες του Σπύρου Παπαλουκά στη Μητρόπολη της Άμφισσας. Μια πνευματική διαθήκη για τους νεότερους καλλιτέχνες΄΄. Στήθηκαν μάλιστα και σκαλωσιές και έγιναν έργα υγρομόνωσης στη στέγη του ναού. Οι σκαλωσιές έμεινα εκεί γύρω στα είκοσι χρόνια, με καταστροφικές συνέπειες για τον αερισμό των τοιχογραφιών. Κύρια φωνή διαμαρτυρίας για την καταστροφή των τοιχογραφιών, υπήρξε την περίοδο του 1990 ο Δρόσος Κραβαρτόγιαννος, αλλά και άλλοι. Δύο σημαντικά συνέδρια έγιναν το 2000 και του 2002, τα οποία είχαν ως αποτέλεσμα να δωριστούν στον Δήμο Άμφισσας, από την κόρη του Σπύρου Παπαλουκά, Μήνα, 349 ανθίβολα που χρησιμοποίησε ο εικαστικός για την αγιογράφηση της Μητρόπολης. Ανθίβολα τα οποία αρχειοθετήθηκαν και μελετήθηκαν από τον εικαστικό και τ. καθηγητή της Καλών Τεχνών Θεσσαλονίκης Γίωργο Σκυλογιάννη.

Η μελέτη και το έργο της Αποκατάστασης του μνημείου

Το 2011-2012 πραγματοποιήθηκε η διεθνής διεπιστημονική μελέτη αποκατάστασηςτου Ι. Μ. Ναού ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου–Άμφισσας. Η χρηματοδότηση αυτής της μελέτης έγινε σε ένα μικρό μέρος από τηνεταιρεία “S&B Βιομηχανικά Ορυκτά Α.Ε.”, και κυρίως από τον “Ιερό Μητροπολιτικό Ναό Αμφίσσης, Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου”. Η τεχνική υποστήριξη της μελέτης πραγματοποιήθηκε από την Δήμο Άμφισσας και το ΚέντροΠεριβαλλοντικής Εκπαίδευσης Άμφισσας. Αποπληρώθηκε το 2014-2015.

Το 2014-2015 αναλαμβάνοντας ο Σεβασμιότατος ΄κ.κ. Θεόκτιστος, αναγνωρίζοντας την σπουδαιότητα του μνημείου, απευθύνθηκε στον τότε Περιφερειάρχη κ. Κώστα Μπακογιάννη και στην τότε Περιφερειακή Αρχή, ζητώντας τους την χρηματοδότηση της Αποκατάστασης του Μνημείου.

Η Περιφερειακή αρχή ήρθε σε επαφή με το Υπουργείο Πολιτισμού (Διεύθυνση Αναστήλωση και Διεύθυνση Συντήρησης), έγιναν οι απαραίτητες ενέργειες και το έργο εντάχθηκε 15 Νοέμβριου του 2016, η πράξη ΄΄Αποκατάσταση του Ι.Ναού Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, Μητροπολιτικού Ναού Αμφίσσης, στο επιχειρησιακό πρόγραμμα Στερεά Ελλάδα 2014-2020.

Το έργο, χωρίστηκε σε δύο υποέργα, όπως ήταν και η μελέτη τουα) αποκατάσταση του Ι. Ναού Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, Μητροπολιτικού Ναού Αμφίσσης, προϋπολογισμού 1.736.329,47 με φπα, το οποίο θα υλοποιηθεί μέσω δημοπρασίας,από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και β) συντήρηση των τοιχογραφιών της Μητρόπολης, προϋπολογισμού 670.150 ευρώ, το οποίο θα υλοποιηθεί με αυτεπιστασία από τη Διεύθυνση Συντήρησης του Υπουργείου Πολιτισμού.Όλο το έργο πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία εκτός από τις δύο κύριες διευθύνσεις του Υπουργείου, με την ΕΦΑ Φωκίδας, την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας και την Ιερά Μητρόπολη Φωκίδας. Στο πλαίσιο του έργου εντάχθηκε και συντηρήθηκε και το όμορο προς βορρά, βαπτιστήριο της παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

Η εφαρμογή του νέου τότε νόμου των δημοσίων έργων (Ν4412/2016), με την μη έγκαιρη έκδοση των προτύπων τευχών και των ερμηνευτικών εγκύκλιων του νόμου, αλλά και την δυσλειτουργία του συστήματος των ηλεκτρονικών δημοπρασιών, δόθηκε η προέγκριση των τευχών δημοπράτηση για την ανάθεση του υποέργου της αποκατάστασης και αναρτήθηκε, από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, στο Εθνικό Σύστημα Ηλεκτρονικών Δημόσιων Συμβάσεων ΕΣΗΔΗΣ στις 22 Ιανουαρίου 2018.

Για τον νυν Περιφερειάρχη, Φάνη Σπανό, που ακολούθησε, η υλοποίηση του έργου υπήρξε βασική δέσμευση! Παρακολουθούσε στενά τη διαδικασία εξέλιξης του έργου – όπως αλώστε κάνει σε όλα τα μεγάλα και μικρά έργα του νομού και παρέμβαινε σε κάθε σημείο του.  Στην ευτυχή κατάληξη του έργου, οδήγησε η πολύ καλή και συνεχή συνεργασία τόσο με την Ι. Μητρόπολη Φωκίδας όσο και με το Υπουργείο Πολιτισμού.

Το έργο της Αναστήλωσης αφορά  την αποκατάσταση της αρχικής φέρουσας ικανότητας καιεπομένως την ενίσχυση του μνημείου. Οι επεμβάσεις που έγιναν αποσκοπούν κατ’αρχήν στη στερέωση και την προστασία του μνημείου και την επιμήκυνση του χρόνουζωής του, αλλά και την αναβάθμιση της μορφής του με ορισμένες καίριες επεμβάσεις στηνεξωτερική τοιχοποιία. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στην Διεύθυνση Αναστήλωσης για την επισταμένη επίβλεψη, την άρτια οργάνωση και την επίλυση των τεχνικών προβλημάτων που προέκυψαν. Ιδιαίτερα στους Θ. Βλαχούλη και Ε. Χωραφά, όπως επίσης και στον εργολάβο του έργου.

Το έργο της Συντήρησης αφορά στερέωση των υποστρωμάτων των τοιχογραφιών, στερέωση των αποκολλήσεων και κονιοποίησης του ζωγραφικού στρώματος, στερεοποίηση και σταθεροποίηση της μπλε και της κίτρινης χρωστικής, καθαρισμός και απομάκρυνση των επικαθίσεων ρύπων αιθάλης, παλαιότερων βερνικιώνστερεωτικών υλικών καθώς και των αλάτων των επιφανειακών εξανθημάτων, αφαίρεση παλαιών επεμβάσεων όπως χρωματικές συμπληρώσεις και παλαιά κονιάματα, στοκάρισμα των φθορών, αφαίρεση των επιζωγραφίσεων κατά διαφορετικές περιόδους και της κακής ποιότηταςαισθητικής αποκατάστασης του παρελθόντος, αισθητική αποκατάσταση των διακοσμητικών μοτίβων.

Τα σημεία των τοιχογραφιών τα οποία έχουν καταστραφεί τελείως στις παραστάσεις δεν συμπληρώνονται, ώστε να μην αλλοιωθεί το έργο του εικαστικού. Κατά την φάση του έργου χρειάστηκε να συντηρήσουν σχεδόν από την αρχή, πολλές και πολλές φορές τα ίδια σημεία. Ιδιαίτερα όταν από την Αναστήλωση παρέμβαιναν στον τρούλο και χρειάστηκε να ανοίξει σε ετεροχρονισμένη περίοδο. Το έργο της συντήρησης με ότι προβλήματα έβγαζε η αυτεπιστασία είναι εξαιρετικό! Οφείλουμε να δώσουμε πολλά συγχαρητήρια στην Διεύθυνση Συντήρησης, τόσο στην κυρία Μ. Μερτζάνη, την κυρία Μ. Αργυροπούλου αλλά και σε όλους τους συντηρητές που πέρασαν από το έργο της Μητρόπολης μας. 

Τον Νοέμβριο του 2022 το έργο σχεδόν ολοκληρώθηκε. Αλλά τα Θυρανοίξια έγιναν Μάρτιο του 2024, ώστε να ολοκληρωθούν οι επιπλέον σημαντικές εργασίες της θέρμανσης ψύξης, καθώς και κάποιες επιπλέον λειτουργικές εργασίες, οι οποίες δεν είχαν προβλεφθεί στην αρχική μελέτη, από την Ι. Μητρόπολη Φωκίδας, τον προϊστάμενο του Ι.Ναού Πρωτοσύγκελου Πατέρα Νεκταρίου Μουλατσιώτη, από το εκλεκτό εκκλησιαστικό συμβούλιο του Ναού και τους Πατέρες Δημήτριο, Ανδρέα και Νικόλαο.

Η συνεργασία της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, η οποία χρηματοδότησε όλη την αποκατάσταση και συντήρηση του μνημείου με σχεδόν 2.400.000 ευρώ, του Υπουργείου Πολιτισμού που υλοποίησε το έργο με τα εξαιρετικά στελέχη της και της Μητρόπολης μας που τελειοποίησε το έργο με το ποσό των 200.000ευρω, έφεραν αυτό το μοναδικό αποτέλεσμα! Η περιπέτεια τόσο και τόσο χρόνων, έφτασε στο τέλος της. Το μνημείο πραγματικά σώθηκε! ! Και αποδόθηκε στον Χριστιανικό Λαό της Άμφισσας μας.

Τόσο ο Περιφερειάρχης κ. Φάνης Σπανός, όσο και η Περιφερειακή Αρχή θα συνεχίσει να στηρίζει με κάθε τρόπο το Μητροπολιτικό Μνημείο ώστε να το αναδείξει σε δυνατό Πολιτιστικό Τοπόσημο για την Περιφέρειά μας!