ΒΑΛΣΑΜΟΧΟΡΤΟ – Γνωριμία με τα αρωματικά, φαρμακευτικά φυτά και βότανα της Δωρίδας

Χρόνος ανάγνωσης: 9 λεπτά

Του Δρ. Γεωργίου Ν. Δημητρέλλου *

Βαλσαμόχορτο (Ηypericum perforatum L. subsp. perforatum)

Επιστημονική ονομασία: Hypericum perforatum L.subsp. perforatum

Κοινή ονομασία: βαλσαμόχορτο, βότανο του Άϊ Γιάννη, βότανο του Προδρόμου, σπαθόχορτο, υπερικό.

Αρχαία ονομασία: Υπερικόν, ανδρόσαιμον, άσκυρον

Εισαγωγή: Το HypericumperforatumL., ανήκει στα πιο χρήσιμα βότανα για τον άνθρωπο. Το αποκαλούν και «βαλσαμόχορτο», που σημαίνει χόρτο που γιατρεύει και προέρχεται από τη λέξη βότανο (γιατρικό). Είναι γνωστό για τις θεραπευτικές ιδιότητές του ως αρωματικό λάδι, ως αφέψημα και για τη χρήση του στη βαφή μάλλινων και μεταξωτών υφασμάτων.

Παλιά πίστευαν ότι αποτρέπει το κακό μάτι και ότι εάν το βάλουμε στο μαξιλάρι μας σταματούν οι αϋπνίες. Οι «μάγοι» το χρησιμοποιούσαν κατά την έκκληση των φαντασμάτων και στον εξορκισμό των πνευμάτων. Πίστευαν επίσης ότι ξόρκιζε το κακό πνεύμα και γι αυτό υποχρέωναν τους τρελούς να πίνουν το έγχυμά του. Πολλές ιεροτελεστίες κατά τον μεσαίωνα συνδέονταν με τη χρήση του. Οι αρχαίοι Έλληνες διακοσμούσαν με αυτό τα θρησκευτικά τους είδωλα. Οι λαοί στην αρχαία Κίνα, Ινδία, και Αίγυπτο πίστευαν πως τα φυτά που ανθίζουν στις αλλαγές των εποχών θεωρούνταν θεραπευτικά και μαγικά. Το βάλσαμο, που ανθίζει στο θερινό ηλιοστάσιο, θεωρούνταν ένα τέτοιο φυτό, και με τα κίτρινά του άνθη γιόρταζαν τον Ήλιο, το Φως, τη Ζωή. Η κόκκινη χρωστική από τα θρυμματισμένα άνθη συμβόλιζε το αίμα του Αγ. Ιωάννη κατά τον αποκεφαλισμό του. Γνωστό για τις θεραπευτικές του ιδιότητες ήταν παγκόσμια γνωστό ως «Χάρη του Θεού».

Χαρακτηριστικά για αναγνώριση του φυτού: Πολυετές, με βλαστούς ύψους 10-100 cm, με φύλλα αντίθετα, επιμήκη, ωοειδή έως γραμμοειδή, με διαφανείς κηλίδες (στίγματα) και γλαυκά στην πάνω πλευρά. Άνθη κίτρινα με μαύρες κηλίδες, ακανόνιστα οδοντωτά από τη μια πλευρά, ακέραια από την άλλη. Ανθίζει από τον Μάιο μέχρι τον Ιούλιο και οι καρποί του ωριμάζουν από τον Ιούλιο έως το Σεπτέμβριο.

Εξάπλωση-βιότοποι-πληθυσμοί: Κοσμοπολίτικο είδος.

Στη χώρα μας απαντούν 51 διαφορετικά φυτά που αποκαλούνται ως βαλσαμόχορτο. Από αυτά 15 (23,5%) είναι ενδημικά της Ελλάδας δηλ. απαντούν μόνο στην χώρα μας και πουθενά αλλού στον πλανήτη. Αυτό αποτελεί ιδιαίτερο και μεγάλης αξίας στοιχείο για αξιοποίηση.

Απαντάται συχνά σε ηλιόλουστες τοποθεσίες, κατά μήκος των δρόμων και των μονοπατιών, σε χέρσες εκτάσεις, σε εγκαταλειμμένους αγρούς, κοντά σε φράχτες, σε φρύγανα, θαμνώνες, ξερικά λιβάδια, σε ημισκιερές τοποθεσίες σε διάκενα και κράσπεδα δασών, αλλά και σε υγρές τοποθεσίες. Το συναντάμε από τις παραθαλάσσιες περιοχές μέχρι τα ανώτατα υψόμετρα των βουνών μας.

Στη Δωρίδα απαντάται με πολύ καλούς και αντιπροσωπευτικούς πληθυσμούς.

Δεν συλλέγουμε φυτά στις άκρες των δρόμων ή σε περιοχές με ρύπανση.

Ιστορία και παραδοσιακές χρήσεις: Το βάλσαμο έχει την ιδιότητα να ευνοεί τη διούρηση και την έμμηνο ρύση (Διοσκουρίδης, Γαληνός, Αέτιος).Τα φύλλα μαζί με τα σπέρματα σε μορφή καταπλάσματος, θεραπεύουν τα εγκαύματα. Αναφέρονται θεραπευτικές του ιδιότητες για την αϋπνία, για τους μυϊκούς πόνους και για τα τραύματα. Παρασκεύαζαν κρασί και το χρησιμοποιούσαν ως αντιπυρικό.

Χρησιμοποιείται ως αντισηπτικό, για τη θεραπεία εκζεμάτων και πληγών, σε περιπτώσεις κατάθλιψης, γαστρεντερίτιδας, ρευματισμών, κυστίτιδας, ηπατικών καθώς και αναπνευστικών οχλήσεων. Δρα επίσης ως μαλακτικό και αποχρεμπτικό.

Σήμερα το φυτό χρησιμοποιείται στις δερματικές πληγές, απλό έρπη και ζωστήρα.

Το «βάλσαμο» ή και «βαλσαμόλαδο» παρασκευάζεται ως εξής: Ανθισμένοι βλαστοί αποξηραίνονται στη σκιά, κόβονται σε μικρά κομμάτια και τοποθετούνται σε γυάλινο βάζο. Προσθέτουμε ελαιόλαδο μέχρι να καλυφθεί όλο το φυτικό υλικό, κλείνουμε το βάζο και εκτίθενται στον ήλιο για δύο εβδομάδες ή σε φωτεινό μέρος για 6 εβδομάδες. Ανακινούμε το βάζο κάθε ημέρα. Στραγγίζουμε και τοποθετούμε το διάλυμα σε σκούρο μπουκάλι. Το διάλυμα που προκύπτει παίρνει ένα πορτοκαλί χρώμα και είναι έτοιμο για χρήση.

Σύγχρονες χρήσεις –Ιατρική: Το βαλσαμόχορτο χρησιμοποιείται από παλιά για θεραπευτικούς σκοπούς, είτε εξωτερικά(πληγές, εκζέματα, εγκαύματα κ.λπ.) είτε για εσωτερικά νοσήματα, ιδιαίτερα του πεπτικού. Στη βοτανοθεραπευτική, τα άνθη χρησιμεύουν στην αντιμετώπιση της ήπιας ως μέτριας κατάθλιψης, στις πληγές, και τα εγκαύματα. Δρα ως αποχρεμπτικό, διουρητικό και ιοστατικό. Πειραματικές μελέτες έχουν δείξει ιοστατική, αντικαρκινική, αντιοξειδωτική, αντικαταθλιπτική και αντιεπιληπτική δράση. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΜΑ), αναγνωρίζοντας την μακροχρόνια παραδοσιακή χρήση του, επιτρέπει τη χρήση του ως φυτικό φάρμακο για την ανακούφιση της προσωρινής ψυχικής εξάντλησης, τη συμπτωματική θεραπεία μικρής σημασίας φλεγμονών του δέρματος, και ως βοήθημα για την επούλωση μικρών πληγών, αλλά και για την ήπια γαστρεντερική δυσφορία. Ο ΕΜΑ επιτρέπει τη χρήση του ως φάρμακο για την ήπια μέχρι μέτρια κατάθλιψη.

Οι γιατροί, θα πρέπει να γνωρίζουν αν υπάρχει ιστορικό μανίας ή υπομανίας σε ασθενείς, πριν χορηγήσουν Hypericum για κατάθλιψη. Το Hypericum perforatum αλληλεπιδρά με μεγάλο αριθμό φαρμάκων και θα πρέπει ο ασθενής να ενημερώνει το γιατρό του αν παίρνει εσωτερικά παρασκεύασμα του φυτού.

Μαγειρική: Στον ελληνικό χώρο το βάλσαμο χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά για θεραπευτικούς σκοπούς. Τα φύλλα και οι μίσχοι του χρησιμοποιούνται συχνά για την παρασκευή αφεψήματος. Πίνετε ως ρόφημα, κυρίως, ως υποκατάστατο του τσαγιού.

Τα άνθη του έχουν τη μεγίστη συγκέντρωση των πιο ωφέλιμων συστατικών.

Άλλες χρήσεις: Στη Σάμο, παλαιότερα, επάλειφαν τα κρασοβάρελα με ένα είδος βάλσαμου (καλοκρασάς) αντί της θειάφωσης. Από τους ανθισμένους βλαστούς και τα φύλλα του λαμβάνονται καφέ, χρυσαφί, κόκκινες και κίτρινες χρωστικές ουσίες. Το βαλσαμόχορτο χρησιμοποιείται ακόμη ως καλλωπιστικό φυτό σε κήπους και βραχόκηπους γιατί έχει όμορφα άνθη και παρατεταμένη περίοδο ανθοφορίας.

Η παράδοση λέει, ότι το βαλσαμόχορτο το χρησιμοποιούν για να δώσουν ένα ιδιαίτερο χρώμα στα κρασιά τους, εγώ το χρησιμοποιώ και σήμερα με πολύ καλά αποτελέσματα.

Πιθανή εμπορική εκμετάλλευση: Το βάλσαμο μπορεί να αποτελέσει εμπορικό προϊόν για την προληπτική ιατρική, ως συστατικό νέων σκευασμάτων προστασίας του ανθρώπινου οργανισμού με φυτικά προϊόντα. Η χρήση του φυτού στην παραδοσιακή ιατρική και στην ομοιοπαθητική είναι ευρέως διαδεδομένη. Προοπτικές διαφαίνονται και στη σύγχρονη βιομηχανία καλλυντικών.

Καλλιέργεια: Ως αυτοφυές προτιμά τις ηλιόλουστες κυρίως θέσεις και τα ασβεστολιθικά εδάφη. Μπορεί να ευδοκιμήσει και σε ελαφρώς όξινα εδάφη που στραγγίζουν καλά. Φυτό χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις σε θρεπτικά στοιχεία και νερό. Πολλαπλασιάζεται με σπέρματα και η εγκατάσταση των φυταρίων γίνεται νωρίς την άνοιξη, και δεν απαιτούνται ιδιαίτερες φροντίδες. Πολύ καλά αποτελέσματα μπορεί να αναμένει κανείς από την καλλιέργειά του σε φτωχά εδάφη, αξιοποιώντας χέρσες και εγκαταλειμμένες εκτάσεις ή και εκτάσεις που δεν αποδίδουν οι σημερινές καλλιέργειες στη Δωρίδα, αλλά και ευρύτερα στη Φωκίδα.

Πηγές:  Μάλαμας, Μ., Χαρχαντή, Α., Γεωργιάδης, Θ., Δημητρέλλος, Γ., Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ε., Αποστολόπουλος, Δ. και Ε. Σαρδιανού, Ε.: Τα Χρηστικά βότανα της ελληνικής φύσης (Pro-herbs).Ίδρυμα Εγνατία Ήπειρος, Ιωάννινα. 2008.

Ιατρού, Γρ., Λάμαρη, Φ., Δημητρέλλος, Γ. και Μ. Τσακίρη: Κατάλογος Αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών (Re.herb). Επτάλοφος. 2014.

* Ο Δρ. Γεώργιος Ν. Δημητρέλλος, είναι Ε.ΔΙ.Π., Τομέας Βιολογίας φυτών, Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών (E-mail: dimitrg@upatras.gr).