COVID-19: Θεωρίες συνωμοσίας,το πρόβλημα της αλήθειας

Χρόνος ανάγνωσης: 4 λεπτά

Oι κομμουνιστές και οι θρησκευόμενοι έχουν λύσει το πρόβλημα της αλήθειας: αληθινό και σωστό είναι αυτό που υπαγορεύει το Κόμμα ή το θρησκευτικό δόγμα. Η δυσκολία που ανακύπτει είναι ότι ούτε το Κόμμα, ούτε το θρησκευτικό δόγμα μπορούν να προβλέψουν τις ποικίλες καθημερινές προκλήσεις: τι μας λέει το Κόμμα για την επιδημία Covid-19; Tι μας λένε οι χριστιανοί ιερωμένοι, οι ιμάμηδες, οι ραβίνοι; Τίποτα συγκεκριμένο: η παραπομπή στις άγιες γραφές είναι αυθαίρετη και επιδέχεται άπειρες προσεγγίσεις.

Οι άνθρωποι που έχουν μάθει να πιστεύουν χωρίς να ερευνούν ή που ερευνούν ανορθολογικά, τείνουν να δίνουν απαντήσεις οι οποίες ταιριάζουν στον ήδη υπάρχοντα τρόπο σκέψης τους, στην εικόνα που έχουν ήδη για τον κόσμο.

Οι θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν ένα σύστημα φαντασιώσεων που συμπληρώνουν το προηγούμενο παζλ: άνθρωποι που υποψιάζονται τον καπιταλισμό, το «Σύστημα», το εβραϊκό κατεστημένο (και τα τοιαύτα) για σκοτεινά σχέδια, προφανώς τοποθετούν τη θεωρία τους σε αυτό το πλαίσιο· άλλοι που ασχολούνται με εναλλακτικές θεραπείες και γενικότερα με εναλλακτική πληροφόρηση, συγκροτούν θεωρίες ψευδο-ιατρικής που συμπληρώνουν άλλες προϋπάρχουσες ψευδαισθήσεις. Το στοίχημα είναι η μη διάψευση, η διαρκής επαλήθευση, η επιβεβαίωση της πρότερης πεποίθησης: κάτι σαν «Τα ‘λεγα εγώ!»

Μπροστά σε αιφνίδια φαινόμενα, σαν εκείνα που ο Νασίμ Τάλεμπ ονομάζει «μαύρους κύκνους», όλα τα στερεότυπα ζωντανεύουν και πολλοί άνθρωποι επιδίδονται σε περίπλοκες ερμηνείες απλών φαινομένων. Λες και η πραγματικότητα παραείναι βαρετή για να είναι «πραγματικότητα». Από άγνοια, από ευπιστία σε περιθωριακούς influencers, από έλλειψη παιδείας στους ορθολογικούς συλλογισμούς και προπάντων από εκείνο το είδος της ημιμάθειας που περνιέται για γνώση πέραν του μέσου όρου («Ξέρω κάτι που δεν ξέρεις!»), ομάδες πολιτών καταλήγουν σε αβάσιμα και συχνά σε διεστραμμένα συμπεράσματα.

Το πρόβλημα με αυτά τα συμπεράσματα ―π.χ. το ότι ο εν λόγω κορωνοϊός είναι μέρος ενός κινεζικού προγράμματος βιολογικών όπλων ή ότι σχετίζεται με πληθυσμό ζόμπι― είναι ότι δεν αποδεικνύονται με λογικά βήματα, ότι απαιτούν άλμα πίστης όπως συμβαίνει με τις θρησκείες και τις δογματικές ιδεολογίες.

Κεντρικό ρόλο στις θεωρίες συνωμοσίας παίζει μια μορφή παρανοειδούς διαταραχής, το αίσθημα ότι κάποιοι μάς επιβουλεύονται κι ότι αυτοί οι κάποιοι, που δεν κατονομάζονται, είναι ικανοί για όλα: είναι υπερβολικά έξυπνοι, υπερβολικά ισχυροί, υπερβολικά κακόβουλοι. Από παρανοειδή διαταραχή πάσχουν πολλοί σχολιαστές που ανήκουν στα πολιτικά άκρα ― κυρίως επειδή οι εξτρεμιστές βλέπουν παντού εχθρούς και επειδή έχουν ροπή στην υστερία.

Ως υστερία μπορεί να εκληφθεί το μείγμα έξαλλου αντι-κινεζικού αισθήματος και καχυποψίας έναντι, λόγου χάρη, του αμερικανικού Δημοκρατικού Κόμματος (που υποτίθεται ότι συνεργάζεται με τους Κινέζους για να κατατροπώσει τον Ντόναλντ Τραμπ) ή το μείγμα αντισυστημικής ιδεολογίας που συνδυάζει την επίθεση στο επιλεγόμενο ιατρικό κατεστημένο με την αμφισβήτηση οποιασδήποτε αυθεντίας.

Σε τελική ανάλυση, ο συνωμοσιολόγος επιλέγει τη δική του αλήθεια και προσκολλάται σε αυτή υπονοώντας ότι κανείς δεν είναι πιο αρμόδιος από τον ίδιον. («Δεν θα μου πεις εμένα!»)

Η σύνθεση και η δομή της συνωμοσιολογίας είναι πάντοτε ίδια: αλλάζουν οι παίκτες και τα πρόσωπα. Οι Αμερικανοί συνωμοσιολόγοι κατηγορούν τους Ρώσους, τους Κινέζους και τους Βορειοκορεάτες· οι Ρώσοι κατηγορούν το Πεντάγωνο και τις αμερικανικές φαρμακευτικές εταιρείες. Είτε οι δημιουργοί των θεωριών τις πιστεύουν, είτε τις διαδίδουν για λόγους πολιτικής και συμφέροντος, πάντοτε βρίσκεται μια δεξαμενή οπαδών οι οποίοι, σαν χαλασμένο τηλέφωνο, προσθέτουν και αφαιρούν λεπτομέρειες ανάλογα με τη γεωγραφική, θρησκευτική και ιδεολογική τους κατάσταση.

Σχετικά με τον κορονοϊό, μεγάλη επιτυχία γνωρίζουν οι παλιές συνωμοσιολογικές ερμηνείες περί φαρμακοβιομηχανίας, περί σιωνιστικής-αντιμουσουλμανικής εκστρατείας εξόντωσης, περί «νέας τάξης πραγμάτων» και ελέγχου του πληθυσμού. Προστίθενται σενάρια με κατασκόπους ―αποτέλεσμα υπερ- και παρα-πληροφόρησης μαζί με υπερκατανάλωση κατασκοπικών ταινιών― καθώς και σενάρια με τεχνοφοβικές προεκτάσεις: «Μας παρακολουθούν», «Θέλουν να μας μαντρώσουν» κτλ. (Ποιοι; Δεν ξέρουμε).

Η τεχνολογία επιτείνει τις θεωρίες συνωμοσίας. Η χωρίς όρια ελευθερία του λόγου στον ηλεκτρονικό κόσμο δεν εκφυλίζεται μόνο σε αβλαβή ψέματα (Ο Έλβις ζει, Η γη είναι επίπεδη, Οι Αμερικανοί δεν πάτησαν ποτέ στη Σελήνη, Τη νύχτα βγαίνουν τα φαντάσματα κτλ), αλλά σε παράλληλες πραγματικότητες στις οποίες βρίσκουν τη θέση τους οι φαντασιόπληκτοι. Ή χάνουν τη ζωή τους. Οι αρνητές του AIDS έγιναν αιτία να χάσουν τη ζωή τους πολλοί ασθενείς οι οποίοι τους πίστεψαν και αρνήθηκαν τη φαρμακευτική αγωγή.

Καθώς «αυτοί» είναι πανίσχυροι, έχουν ήδη το εμβόλιο για τον Covid-19 (αλλά δεν μας το διαθέτουν) και, βεβαίως, ήξεραν για την έλευση της πανδημίας όπως ήξεραν για τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-2011, όπως και για όλα τα φαινόμενα που για μας τους κοινούς θνητούς είναι «μαύροι κύκνοι». Φαίνεται εν τέλει μάλλον καθησυχαστικό κάποιοι ισχυροί και τρομεροί να τα ξέρουν όλα και να κινούν τα νήματα σαν μαριονετίστες.

Οι άνθρωποι που είναι επιρρεπείς στις θεωρίες συνωμοσίας νιώθουν ανήμποροι· βλέπουν τον εαυτό τους σαν μαριονέτες ― και γι’ αυτό είναι συνήθως εξοργισμένοι ή ηττοπαθείς ή και τα δύο. Πρόκειται για νοσηρή απουσία πολιτικής (civil) οντότητας και ταυτοχρόνως για δυσπιστία έναντι των μεν, για ευπιστία έναντι των δε.

Τέλος, το πρόβλημα της αλήθειας γίνεται παγκόσμιο πολιτικό πρόβλημα όταν συνωμοσιολόγοι είναι οι επισήμως εκλεγμένοι ηγέτες· όταν η ψευδολογία, η junk-science, η ακρισία υπερβαίνουν τους κύκλους των παραμυθάδων και των απατεώνων και χαρακτηρίζουν την ίδια την εξουσία.

* Η Σώτη Τριανταφύλλου είναι ιστορικός, συγγραφέας και δημοσιογράφος με καταγωγή από τη Δωρίδα